Quảng Ngãi - vùng đất của những di sản

Kho tàng di sản văn hóa đặc sắc

Quảng Ngãi được xem là cái nôi của Văn hóa Sa Huỳnh (VHSH), với 26 di tích đã khai quật trong số hơn 80 địa điểm được phát hiện và nghiên cứu, chủ yếu phân bố ở phường Phổ Thạnh và xã Phổ Khánh (TX.Đức Phổ). Di tích khảo cổ học VHSH được xếp hạng là Di tích cấp Quốc gia vào năm 1997, với 2 khu vực bảo vệ là địa điểm Phú Khương và Gò Ma Vương, xã Phổ Khánh. Ngày 29/12/2022, Thủ tướng Chính phủ đã có quyết định công nhận Di tích khảo cổ VHSH là Di tích Quốc gia đặc biệt. Quần thể gồm 6 địa điểm: Di tích Long Thạnh còn gọi là Gò Ma Vương; di tích Thạnh Đức thuộc phường Phổ Thạnh; di tích Phú Khương thuộc xã Phổ Khánh; quần thể di tích Chămpa; đầm An Khê và sông Cửa Lỗ. Di sản VHSH là nguồn tài nguyên quý hiếm. Việc bảo tồn, phát triển, không có nghĩa là gột bỏ cái cũ, mà là phát lộ cái cũ và phát huy được giá trị gắn với phát triển xanh và bền vững.

Cư dân Sa Huỳnh cổ xưa đã tạo dựng được nền văn hoá vô cùng đặc sắc trong không gian rộng lớn. Không gian VHSH và các thành tố liên quan như một “bảo tàng sống” phục vụ công tác nghiên cứu và phát triển du lịch bền vững. Vùng đất Sa Huỳnh có cửa biển, thuận lợi cho giao thương. Những tuyến hàng hải chọn nơi đây làm điểm dừng chân neo đậu tàu thuyền để buôn bán, trao đổi hàng hoá. Đây là nơi có đầm An Khê - đầm nước ngọt nằm cạnh biển lớn nhất Việt Nam, những bãi cát vàng và gành đá hàng triệu năm tuổi. Các di chỉ tìm thấy của nền VHSH đều gắn với các đồng muối cổ. Đây cũng là điểm xuất phát con đường muối, từ vùng muối Sa Huỳnh lên Tây Nguyên và đi các nơi theo đường biển.

Có thể khẳng định, đồng muối Sa Huỳnh nằm trong không gian Di tích Quốc gia đặc biệt VHSH là thành tố không thể tách rời với nền văn hóa khảo cổ này. Nghề làm muối ở Sa Huỳnh mang tính đại diện, thể hiện bản sắc cộng đồng - địa phương, trao truyền qua nhiều thế hệ và được cộng đồng người dân Sa Huỳnh, Phổ Thạnh tự nguyện cam kết bảo vệ. Hiện đồng muối Sa Huỳnh có tổng diện tích khoảng 106 ha với hơn 560 hộ diêm dân thuộc 3 tổ dân phố Tân Diêm, Long Thạnh 1, Thạnh Đức 1, phường Phổ Thạnh cùng nhau sản xuất muối. Hàng năm, đồng muối Sa Huỳnh cung cấp khoảng 6.500 - 7.000 tấn muối. Ngày 10/12/2024, Bộ VH-TT&DL đã ban hành Quyết định công nhận Nghề thủ công truyền thống Nghề làm Muối Sa Huỳnh thuộc phường Phổ Thạnh (TX.Đức Phổ) trở thành Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Sự kiện ý nghĩa này không chỉ là sự khẳng định giá trị văn hóa lâu đời, mà còn là động lực thúc đẩy bảo tồn và phát huy nghề muối truyền thống. Đây cũng là cơ hội để quảng bá, giới thiệu di sản VHSH đến du khách trong và ngoài nước, góp phần phát triển du lịch và kinh tế của địa phương.

Tại đây còn có Làng du lịch cộng đồng Gò Cỏ - ngôi làng nằm trong vùng lõi của không gian VHSH với cảnh quan thiên nhiên hoang sơ tuyệt đẹp. Ngôi làng chỉ có hơn 80 hộ dân, nằm trên đồi núi đá ven biển, có diện tích khoảng 105ha. Đến với Gò Cỏ, du khách dễ dàng bắt gặp những đặc trưng tiêu biểu của văn hóa Chămpa mà cư dân làng chài này đã gìn giữ từ hàng nghìn năm trước, là các đền thờ, miếu mạo từ thời Vương quốc Chămpa, các giếng đá, cầu đá, nhà lợp mái tranh... Hiện trong làng còn khoảng 12 giếng đá cổ, miếu mạo của người Chăm, tường rào đá bao quanh làng để ngăn thú dữ, giữ đất giữ làng. Ngoài ra, qua canh tác, sinh sống, người dân địa phương phát hiện thêm nhiều bình gốm tùy táng của người Chăm cổ. Năm 2020, làng Gò Cỏ được công nhận là làng du lịch 3 sao theo tiêu chuẩn OCOP. Nhờ vậy, người dân sống được với du lịch, nên đã biết giữ gìn từng bờ đá, giếng cổ… như tài sản vô giá mà tiền nhân để lại.

Nói đến văn hóa Quảng Ngãi thì phải nhắc tới văn hóa biển, đảo đặc sắc của vùng đất này. Trong đó, đảo Lý Sơn là vùng đất tinh hoa di sản lễ hội và địa chất. Trải qua 11 triệu năm kiến tạo từ những đợt phun trào núi lửa đầu tiên, Lý Sơn sở hữu quần thể thắng cảnh tuyệt tác, địa hình, địa mạo độc đáo. Hòn đảo này còn mang dấu vết con đường giao thương tơ lụa và gốm sứ thuộc nhiều niên đại khác nhau. Đây là nơi hội tụ, giao thoa tinh hoa của các nền văn hóa lớn như Chămpa, Sa Huỳnh và Đại Việt với hệ thống 6 di tích cấp quốc gia, 2 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, 19 di tích cấp tỉnh và nhiều di chỉ khảo cổ, di tích kiến trúc tín ngưỡng mang đậm sắc thái văn hóa biển. Sự đa dạng, độc đáo về hệ thống văn hóa vật thể và phi vật thể đan xen, tích hợp lẫn nhau đã tạo nên một dòng chảy lịch sử - văn hóa trên đất đảo, được bảo tồn dường như nguyên vẹn. Đặc biệt, Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là lễ hội mang tính đặc trưng riêng có của đảo Lý Sơn mà không có nơi nào trong cả nước có được. Đây là lễ hội duy nhất gắn liền với lịch sử ra đời và hoạt động của Hải đội Hoàng Sa, khẳng định chủ quyền lãnh thổ của Việt Nam trên Biển Đông. 

Bảo tồn di sản gắn với phát triển bền vững

Trên địa bàn Quảng Ngãi hiện có 285 di tích. Trong đó, có 2 di tích cấp quốc gia đặc biệt, 33 di tích quốc gia, 171 di tích cấp tỉnh, 79 di tích đã được kiểm kê, bảo vệ. Có 4 bảo vật quốc gia, gồm: Tượng Tu sĩ Chămpa Phú Hưng; bộ sưu tập bình gốm đất nung Long Thạnh; bộ sưu tập trang sức vàng Trà Veo 3 và Lâm Thượng; khuôn in tín phiếu mệnh giá một đồng và khuôn in tín phiếu mệnh giá năm mươi đồng, niên đại từ năm 1947. Các di vật, cổ vật, bảo vật này được lưu giữ, bảo quản, trưng bày tại Bảo tàng Tổng hợp tỉnh.

Những địa điểm du lịch nổi tiếng của Quảng Ngãi có thể kể đến như: Khu lưu niệm Thủ tướng Phạm Văn Đồng, Khu chứng tích Sơn Mỹ, Đền thờ Anh hùng dân tộc Trương Định... Hàng năm, các điểm di tích này thu hút hàng chục nghìn lượt khách trong và ngoài nước đến tham quan. Bên cạnh các di tích văn hóa, lịch sử, Quảng Ngãi còn có 6 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, gồm: Lễ khao lề thế lính Hoàng Sa; Lễ hội đua thuyền Tứ Linh; Lễ hội điện Trường Bà; nghệ thuật cồng chiêng của dân tộc Cor (Trà Bồng); nghề dệt thổ cẩm truyền thống và nghệ thuật trình diễn chiêng Ba của người Hrê (Ba Tơ). Riêng nghệ thuật bài chòi Trung Bộ Việt Nam được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Quảng Ngãi đã ban hành Đề án Bảo tồn và Phát huy giá trị hệ thống di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh trên địa bàn tỉnh đến năm 2030. Trên cơ sở đề án, tỉnh tập trung thực hiện giải pháp trùng tu, bảo vệ và phát huy giá trị các di tích gắn với phát triển du lịch. Trong đó, giai đoạn năm 2026 - 2030, sẽ thực hiện đầu tư tôn tạo và chống xuống cấp cho 9 di tích quốc gia và 44 di tích cấp tỉnh bị xuống cấp cần tôn tạo cấp thiết. Tiếp tục bổ sung hoàn chỉnh hồ sơ khoa học cho 30 di tích đã được UBND tỉnh ra quyết định bảo vệ, đăng ký hoặc xếp hạng. Ngoài ra, tiếp tục triển khai công tác bảo tồn, trùng tu tôn tạo các di tích bị xuống cấp, đầu tư xây dựng bia di tích cho một số di tích mới xếp hạng, định hướng quy hoạch, dự án đầu tư bảo tồn, phát huy một số di tích cấp quốc gia và cấp tỉnh, góp phần phát triển du lịch.

Định hướng đến năm 2030, Quảng Ngãi tiếp tục triển khai thực hiện có hiệu quả Nghị quyết số 03-NQ/TU của Tỉnh ủy về “Xây dựng và phát triển văn hoá, con người Quảng Ngãi đáp ứng yêu cầu đổi mới, hội nhập và phát triển bền vững”. Tỉnh sẽ tập trung đầu tư kinh phí thực hiện quy hoạch các di tích quốc gia đặc biệt, di tích lịch sử văn hóa và danh lam thắng cảnh; tăng cường quản lý nhà nước về di tích; bảo tồn, trùng tu, tôn tạo, nhằm phát huy giá trị di tích. Nghiên cứu, phục dựng các lễ hội truyền thống và các hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian của cộng đồng; tổ chức các sự kiện văn hóa... Đồng thời, đẩy mạnh việc thực hiện xã hội hóa công tác bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống; tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức cho các cấp, ngành và địa phương về tầm quan trọng của công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa đối với sự phát triển bền vững ở địa phương. Cùng với nhiệm vụ phát triển huyện Lý Sơn thành Trung tâm Du lịch biển, đảo Quốc gia trong tương lai, tỉnh sẽ kết nối với tuyến du lịch Sa Huỳnh theo loại hình du lịch cộng đồng, du lịch trải nghiệm; từng bước phát huy giá trị VHSH gắn với phát triển du lịch và để du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn của tỉnh. 

Phát triển dựa trên những giá trị nền tảng của truyền thống lịch sử - văn hoá là xu hướng đúng đắn, khoa học, nhân văn của nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. Tỉnh đang thực hiện việc bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển du lịch, góp phần nâng cao đời sống của nhân dân, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh. Thời gian tới, Quảng Ngãi sẽ nỗ lực hơn nữa trong cải thiện môi trường đầu tư, kinh doanh để mời gọi các doanh nghiệp lớn đến phát triển dự án du lịch. Tỉnh tập trung hướng đến du lịch sinh thái, du lịch xanh; phát huy giá trị văn hóa di sản, xây dựng chuỗi sản phẩm du lịch đặc thù, làm tốt công tác xúc tiến và quảng bá... Qua đó, tạo bước đột phá, chuyển từ phát triển du lịch từng địa phương sang phát triển du lịch cả vùng một cách bền vững. Do vậy, thời gian tới, tỉnh sẽ tập trung lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức thực hiện tốt công tác bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa, chuyển hóa thành nguồn lực quan trọng, góp phần xây dựng tỉnh Quảng Ngãi ngày càng giàu đẹp, văn minh.